Czerniak - wczesne wykrycie i profilaktyka choroby nowotworowej

Nowotwór złośliwy skóry znany jako czerniak jest problemem, który co roku dotyka część polskiego społeczeństwa. Choć kontakt z promieniowaniem słonecznym niesie za sobą wiele korzyści i poprawia stan zdrowia psychicznego może być niestety także szkodliwy. Ryzyko zachorowania na czerniaka da się jednak ograniczyć podejmując odpowiedzialne zachowania oraz dbając o regularną profilaktykę.

Czerniak - pochodzenie i epidemiologia nowotworu

Długo oczekiwany sezon wakacyjny jest okazją do spędzania wolnych chwil na wolnym powietrzu, zwłaszcza po okresie pandemicznego przebywania w czterech ścianach. Regularna ekspozycja na promieniowanie UV pozwala utrzymać symbiozę organizmu umożliwiając m.in. syntezę wartościowej witaminy D3. Przyjemność wynikająca z kąpieli słonecznych oraz tęsknota za ''normalnymi'' wakacjami sprawiły, że szerokie grono naszych rodaków planuje w tym roku dłuższy urlop w kraju bądź też za granicą. Zbyt częste narażenie na kontakt z promieniowaniem UV jest jednak czynnikiem zwiększającym ryzyko zachorowania na omawiany nowotwór złośliwy skóry, a więc czerniaka. Rozwija się on z komórek melanocytowych skóry, błon śluzowych bądź też naczyniówki gałki ocznej. Choroba ta jest jednym z poważnych problemów onkologicznych w naszym kraju, a co roku diagnozowanych jest około 3800 chorych co stanowi 5-7 % wszystkich nowotworów skóry, umiera z kolei około 1400 osób. Mediana wieku dla chorych na czerniaka wynosi 50 lat. Niestety czerniak jest nowotworem, który na przestrzeni lat charakteryzuje się dużą dynamiką wzrostu zachorowań. Na przełomie lat 1980-2010 zachorowalność zwiększyła się niemal 3 krotnie, a dziś rocznie notuje się wzrost zachorowalności aż o 10 %.

Inne czynniki ryzyka czerniaka skóry

Nadmierna ekspozycja na promieniowanie UVA oraz UVB jest jednym z kluczowych czynników zwiększających ryzyko zachorowania na nowotwory skóry. Promieniowanie ultrafioletowe ma działanie mutagenne względem DNA. Ponadto osłabia naturalne mechanizmy obronne skóry oraz sprzyja wytwarzaniu się wolnych rodników. W epidemiologii tej choroby istotne są również czynniki fenotypowe oraz genetyczne. Skłonność do zachorowań na nowotwory skóry mogą mieć osoby o jasnej karnacji, niebieskich oczach, piegach oraz rudych włosach, które dodatkowo mają tendencje do oparzeń słonecznych. Szczególną uwagę powinniśmy zwrócić także na obciążenie rodzinne - rodzinny zespół znamion atypowych oraz czerniaka (FAM-M) może zwiększyć ryzyko zachorowania na czerniaka nawet na blisko 100 %! Szczególne działania profilaktyczne powinny podejmować także osoby o licznych znamionach melanocytowych (popularnych pieprzykach) oraz posiadające znamiona atypowe.

Czerniak skóry - objawy

Początkowe objawy czerniaka nie zawsze muszą na siebie zwracać uwagę, co może doprowadzić do niezauważonej progresji choroby. Dokładne badanie powinno obejmować całą powierzchnię skóry, a szczególną uwagę powinniśmy zwrócić na dłonie, podeszwy, a także skórę między palcami. Samokontrola nie zawsze jest dokładna dlatego powinniśmy poprosić kogoś by obejrzał za nas tylną powierzchnię nóg oraz plecy. Nasze podejrzenie powinny wzbudzić nowe zmiany, a także zmiana kształtu czy koloru tych, które posiadaliśmy wcześniej. A jakie właściwie są te zmiany budzące podejrzenie?

Zasada ABCDE i czerniak złośliwy

Jednym z systemów określających charakter zmian tego złośliwego nowotworu skóry jest klasyfikacja ABCDE. Z wzorca języka angielskiego odpowiada ona kolejnym cechom:

a) asymmetry - zmiana podejrzana w przypadku czerniaka jest asymetryczna względem osi w porównaniu do łagodnych zmian, które zazwyczaj są owalne bądź okrągłe

b) borders -  charakteryzuje się nieregularnymi i postrzępionymi granicami

c) color - może przyjmować barwy od jasnobrązowego do czarnego, ważne jest jednak, że barwnik nie rozkłada się równomiernie

d) diameter - średnica zmiany przekraczająca wartość 5mm

e) elevation - uwypuklenie zmiany melanocytowej względem otaczającej jej powierzchni odpowiadającej skórze niezmienionej

W przypadku odkrycia na naszym ciele podejrzanych zmian niezwłocznie należy udać się do specjalisty, który pogłębi diagnozę korzystając m.in. z badania obrazowego za pomocą dermatoskopu. Dermatoskop jest prostym urządzeniem optycznym, które daje około 10 krotne powiększenie oglądanej powierzchni. Tego rodzaju badanie jest bezbolesne i trwa około 10 minut. Całościowe rozpoznanie możliwe jest za pomocą badania przedmiotowego, podmiotowego oraz badania histopatologicznego, które pozwala określić rokowanie. Należy pamiętać, że zmiany skórne to nie jedyne symptomy czerniaka. Często pierwszym objawem tego nowotworu mogą być powiększone węzły chłonne. W przypadku rozpoznania czerniaka i podjęcia decyzji o leczeniu czerniaka chirurgicznym węzły chłonne określane jako węzły wartownicze usuwane są za pomocą biopsji wycinającej wraz ze zmianą nowotworową.

Rokowanie i leczenie czerniaka

W przypadku czerniaka jak w innych rodzajach nowotworów szczególnym czynnikiem poprawiającym rokowanie jest jego wczesne wykrycie. Sprawny kontakt z lekarzem specjalistą pozwoli na szybkie wyjaśnienie niepokojącej nas sytuacji i podjęcie odpowiednich działań. Rokowanie ustala się m.in. na podstawie raportu histologiczno-patologicznego usuniętej zmiany. Makroskopowo określa on wielkość wyciętego fragmentu skóry, wielkość zmiany, zabarwienie, brzegi, obecność guzka oraz margines, a więc cechy wchodzące w skład klasyfikacji ABCDE. Badanie mikroskopowe z kolei określa grubość zmiany w mm (klasyfikacja Breslow), szerokość marginesu wycięcia, obecność ognisk satelitarnych, liczbę mitoz oraz fazę wzrostu. Warunkowo udaje się także określić podtyp czerniaka, rodzaj komórek oraz inwazję naczyń i pni nerwowych lub jej brak. Chory nawet po usunięciu zmiany powinien okresowo kontrolować stan swojego zdrowia badając dokładnie ciało, zwracać uwagę na powiększenie węzłów chłonnych oraz wątroby. Czerniak to nowotwór, który ma tendencję do dawania przerzutów po wielu latach dlatego kontrola ta powinna być przeprowadzana szczególnie uważnie.

Opalanie podwyższonego ryzyka

Jednym z czynników środowiskowych zwiększających ryzyko zachorowania na czerniaka jest promieniowanie słoneczne. Fale ultrafioletowe dzieli się na UVA oraz UVB. Te pierwsze mają zdolność do głębokiej penetracji - przechodzą przez chmury jak i nasze ubrania powodując m.in. przyspieszone starzenie się skóry. Fale UVB z kolei sprzyjają pojawieniu się opalenizny - choć pożądane w okresie wakacyjnym w nadmiarze mogą nie tylko zwiększać ryzyko nowotworu, ale również powodować dotkliwe oparzenia. Wybierając się na wakacje warto zatem pamiętać o kilku ważnych zasadach przebywania na słońcu.

Profilaktyka czerniaka na słońcu

Narażenie na promieniowanie słoneczne zmienia się w zależności od panujących warunków zewnętrznych. Ważny jest m.in. kąt padania promieni UV. Jeżeli decydujemy się na długotrwałe przebywanie na słońcu powinniśmy unikać szczególnie godzin, kiedy ta gwiazda znajduje się centralnie - mowa tu o okresie między godziną 10:00, a 15:00. Dla wielu osób opalenizna jest symbolem udanego wypoczynku i często bywa pożądana. Jeśli kąpiele słoneczne są dla nas ważne pamiętajmy by robić sobie regularne przerwy. Zwróćmy uwagę także na inne czynniki - woda ma zdolności do odbijania fal ultrafioletowych - jezioro czy morze są zatem miejscami o wzmożonej ekspozycji. Szczególnej troski wymagają również dzieci. Te do 1 roku życia w ogóle nie powinny być wystawiane na promieniowanie UV. Dorastające pociechy powinny być dodatkowo zabezpieczane kremem z filtrem bądź też odpowiednimi ubraniami jak kapelusze czy poncza. Należy również pamiętać, że niektóre z leków dostępnych na receptę wchodzą w interakcje z  falami ultrafioletowymi co może doprowadzić do oparzeń słonecznych czy trwałych przebarwień. Zastrzeżenie to dotyczy także niektórych środków do stosowania zewnętrznego jak dezodoranty czy antyperspiranty.

Krem z filtrem na bezpieczne opalanie

Jedną z niezbędnych rzeczy, którą powinniśmy zabrać ze sobą na wypoczynek nad morzem czy w ciepłych krajach jest krem z filtrem UV. Właściwym określeniem powinno być jednak kosmetyk gdyż produkty zabezpieczające przed nadmiernym promieniowaniem słonecznym dostępne są również jako spraye, balsamy czy mleczka. Dobór produktu powinien być dostosowany do naszego typu skóry oraz planowanego przebywania na słońcu. Osoby z jasną karnacją powinny zatem wybierać kosmetyki z filtrem o największej ochronie. Stopień ochrony opierany jest o skalę SPF. Produkty opatrzone wartością 50 przeznaczone są dla osób z tendencją do oparzeń słonecznych, o szczególnie wrażliwej cerze, a także dla dzieci. Zastanowić się nad wyborem tego typu kosmetyków powinny się także kobiety w ciąży. Analogicznie kolejne stopnie drabinki SPF przeznaczone są dla osób o coraz bardziej sprzyjającej opalaniu karnacji. Niezależnie od wyboru typu oraz mocy kremu z filtrem UV należy pamiętać by rozprowadzić go równomiernie. Samo kremowanie powinno odbywać się już przed wyjściem z domu, a nie dopiero na plaży czy w terenie.

Filtry mineralne i chemiczne

Produkty z filtrem przeznaczone do opalania chronią skórę w oparciu o dwa popularne rozwiązania. Jest to odpowiednio filtr mineralny oraz chemiczny. Ten pierwszy stanowi pewną nowość w stosunku do chemicznego obecnego w kremach już od początku. Filtry mineralne wykorzystując prawa fizyki odbijają promieniowanie UV zamiast wchłaniać je. Mogą być polecane osobom o delikatnej skórze oraz dzieciom. Mają za to skłonność do pozostawiania białych smug oraz wywołać dyskomfort u osób z cerą przetłuszczającą się. Filtry chemiczne na skutek zachodzących reakcji absorbują promieniowanie ultrafioletowe by przekształcić je w energię. W przeciwieństwie do mineralnych nie pozostawiają smug oraz charakteryzują się lepszą wchłanialnością. Na rynku farmaceutycznym dostępne są także produkty do opalania, które chronią skórę w oparciu o oba typy tych filtrów - mowa wtedy o filtrze mieszanym.

Profilaktyka czerniaka nie jest trudna

Jak widać regularne korzystanie z kąpieli słonecznych wiąże się nie tylko z poprawą samopoczucia oraz stanu zdrowia organizmu - może też nieść za sobą przykre konsekwencje jak oparzenia czy wzrost ryzyka rozwoju czerniaka. Czerniak złośliwy jest chorobą, która w początkowym etapie dobrze rokuje - zbagatelizowana jednak może doprowadzić do przedwczesnej śmierci. Pomimo prowadzonych akcji profilaktycznych liczba zachorowań na nowotwory w naszym kraju nadal jest bardzo duża. Związane jest to z połączeniem warunków genetycznych oraz środowiskowych, na które jesteśmy wystawieni. Na czynniki środowiskowe mamy jednak pewien wpływ. Profilaktyka czerniaka obejmuje zestaw łatwych do wcielenia w życie zachowań, wśród których wymienia się m.in. rozsądne zażywanie kąpieli słonecznych oraz kontrola stanu ciała. Wybierając się w tym roku na długo wyczekiwane wakacje pamiętajmy by przestrzegać zaleceń oraz wyposażyć się w chroniący krem z filtrem UV.